İnsanlar rasional qərar vermənin tam tərsi olaraq, bəzən intuisiya və instinktləri ilə də qərar verirlər. “Altıncı hiss” də adlandıra
biləcəyimiz, hisslərə söykənən qərar vermə şəxsin öz təcrübəsinə əsaslanaraq heç
bir analitik düşüncəyə istinad etmədən tamamilə içindən gələn səsə qulaq asaraq
verdiyi qərar olaraq izah oluna bilər. Edilən araşdırmalara görə insanlar
aşağıda sadalanan vəziyyətlərdə intuitiv qərar verməyə daha meylli olurlar.
-Dəyişikliklər haqqında elmi olaraq proqnoz verilə bilməməsi,
-Əldə olan məlumatların miqdar və keyfiyyət baxımından məhdud olması,
-Əldə olan məlumatların dəqiq və şəffaf şəkildə istiqamətləndirici olmaması,
-Analitik informasiyaların fayda vermədiyi vəziyyətlərdə,
-Seçimlər arasında bariz formada fərqlərin olmaması,
-Vaxtın məhdud olması.
Qərar vermə müddətində qarşılaşdığımız fenomenlərdən bəziləri bunlardır:
- Şəxsi qərarlarda əsasən qısa yol üstün tutulur. Qıs yolda ən önəmli nöqtə araşdırmalarda əlavə məlumat və sübut olmadan, mövcud vəziyyətdə hazır olan məlumatlara istinadən qərar verilir (availability heuristic). Bu vəziyyət “məhdud rasionallıq” vəziyyətini daha da məhdudlaşdırır.
- İnsanlar qərar verərkən hökmən keçmişdə baş vermiş oxşar hadisələrin təsiri altında qalırlar. Yəni yeni hadisələr qarşısında qərar verərkən, daha öncəki qərarları analogiya edərək nəticəyə gəlirlər (representative heuristic).
- Daha bariz şəkildə rasionallığı məhdudlaşdıran vəziyyət isə, insanların qərar verərkən daha öncə oxşar mövzuda verdikləri qərara əməl etmələridir (escalation of commitment). Yəni reputasiyanı zədələməmək, öncəki qərarların doğruluğuna şübhə yaratmamaq və yekun nəticəyə xələl gətirməmək üçün verilən fərdi qərarlar bəzən dəfələrlə təkrarlana bilir.
Yuxarıda sadalanan fenomenlərin, qərar verən hər kəs üzərində təsiri olduğu şübhəsizdir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, fərdi yanaşmaya xas olan bu təsirlər analitik düşüncə modelini, rasionallığı pozur və qərarların subyektiv olmasına səbəb olurlar.
Fərdi qərar vermə ilə bağlı araşdırmalarda, əsasən 4 fərdi yanaşma olduğu ortaya çıxarılmışdır. Bu yanaşmalar iki dəyişkənin kombinasiyasının nəticəsidir. Birinci dəyişkən düşüncə tərzidir. Fərdlər rasional ilə intuitiv düşüncə tərzi arasında dəyişik çeşidli düşüncə tərzlərinə sahibdirlər.
 |
Qeyri
müəyyənliyə qarşı tolerantlılığı zəif olan və rasionallıq axtarışında olan şəxslər
istiqamətləndirici qərar vermə tərzinə sahib olurlar. Bu şəxslər qərar verərkən
əldəki mövcud məlumatlara istinad edərək və bunlara əsaslanan az saydakı
variantlar arasından seçim edərək qərar alırlar. Təbii olaraq bu şəxslər daha
tez qərar verə bilirlər.
Analitik
qərar vermə tərzinə sahib şəxslərin qeyri müəyyənliyə qarşı tolerantlıqları
yüksək olur. Buna əsasən daha çox
araşdırır, məlumat və material toplayır və sonra da toplanmış
materiallar əsasında səmərəli qərar verə bilirlər. Bu şəxslər üçün əhəmiyyətli
olan mümkün olduğu qədər daha çox məlumat toplamaq, onları analiz etmək və qərar
verməkdir.
Konseptual
qərar vermə tərzinə sahib insanların yanaşmaları son dərəcə genişdir və çox
sayda versiyalar yarada bilərlər. Yaradıcı həllər təqdim etmək bacarığına sahib
bu şəxslər qərar alarkən adətən uzunmüddətli
dövrü göz önünə alırlar.
Davranışa
istinadən qərar vermə tərzində, insanlar birbaşa öz seçimləri ilə deyil, başqalarının
fikir və rəylərini nəzərə alaraq, iştirakçı qismində qərar verməyə meylli
olurlar.
Rafiq Şahverdiyev
May 2020
E-mail vasitəsilə abunə olun
ConversionConversion EmoticonEmoticon